I stała się nieumyślność

Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego zaproponowała szereg nowelizacji w części ogólnej Kodeksu karnego. Jedna ze zmian dotyczy art. 9 k.k., w którym została opisana strona podmiotowa czynu zabronionego (czyn zabroniony może być popełniony umyślnie bądź nieumyślnie). W literaturze pojawiają się głosy kontestujące rozwiązania zaproponowane przez Komisję Kodyfikacyjną. Niektóre z tych głosów nie mogą pozostać bez mojego komentarza.

Według Komisji Kodyfikacyjnej, art. 9 § 2 k.k. powinien brzmieć: „Czyn zabroniony jest popełniony nieumyślnie, jeżeli sprawca nie ma zamiaru wyczerpać znamion przedmiotowych czynu zabronionego”. Przypomnijmy, że aktualnie przepis ten brzmi: „Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć”.

Surową ocenę nowej treści art. 9 k.k. przedstawiła na łamach branżowej „Palestry” Katarzyna Banasik (tytuł opracowania: Nieumyślność w świetle propozycji nowelizacji kodeksu karnego, „Palestra” 2013, nr 7-8, s. 21-30). Polecam przeczytać ten tekst.

K. Banasik nie może się pogodzić przede wszystkim z tym, że zgodnie z nowym brzmieniem art. 9 § 2 k.k. „nieumyślność staje się negacją umyślności” (jw. s. 22). Czy rzeczywiście, w efekcie zmiany art. 9 § 2 k.k., nieumyślność „staje się” negacją umyślności? Aby ustalić, czym nieumyślność się staje, musimy najpierw zastanowić się, czym nieumyślność jest.

Wystarczy zaakceptować tezę, że „umyślność” i „nieumyślność” opisują czyn zabroniony pod groźbą kary (są jego znamionami), oraz przystać na to, że znamiona czynu zabronionego mogą być ujmowane w sposób pozytywny („człowiek”, „zabiera cudzą rzecz”) albo negatywny („nie udziela pomocy”, „bez zgody”), a także zaaprobować pogląd, że skorzystanie przez ustawodawcę z partykuły przeczącej „nie” (również w formie przedrostka) jest typowym sposobem zaznaczenia w treści ustawy, iż związane z tą partykułą określenie ma charakter znamienia negatywnego, aby już bez cienia wątpliwości, o czym jestem przekonany, wyprowadzić wniosek, że znamię „umyślnie” należy w wypadku nieumyślnych typów czynu zabronionego pod groźbą kary do kategorii znamion negatywnych.

Termin „nieumyślnie” opisuje stronę podmiotową czynu od strony negatywnej: eksponuje te elementy rzeczywistości, które nie mogą wystąpić, aby uznać, że dana osoba zrealizowała wszystkie znamiona określonego typu czynu zabronionego pod groźbą kary. Elementami, które nie mogą wystąpić, aby czyn miał charakter nieumyślny, jest chęć popełnienia czynu zabronionego albo godzenie się na jego popełnienie (niekiedy dodaje się tu również świadomość konieczności/pewność wyczerpania znamion czynu zabronionego). Krótko mówiąc: nieumyślność to nie-umyślność.

Nie tylko ja tak sądzę. Prof. Andrzej Zoll napisał parę lat temu: „Strona podmiotowa czynu zabronionego popełnionego nieumyślnie charakteryzuje się więc brakiem pewnej cechy w opisie czynu. Nie jest to niczym nadzwyczajnym, gdyż każdy obiekt możemy opisywać przez wskazanie w nim występowania określonych cech (znamiona pozytywne) lub przez wskazanie braku określonych cech (znamiona negatywne)”. Zob. Strona podmiotowa i wina w kodeksie karnym z 1997 r. i w projektach jego nowelizacji, w książce: Prawo. Społeczeństwo. Jednostka. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Leszkowi Kubickiemu, Warszawa 2003, s. 411.

Trudno mi więc zgodzić się z tezą, że nieumyślność, w efekcie nowelizacji art. 9 § 2 k.k., „stanie się” negacją umyślności. Nieumyślność bowiem, ze swojej istoty, była, jest i dalej będzie prostą negacją umyślności.

Dodajmy, że o „formalnej” istocie nieumyślności rozstrzyga ustawodawca, gdy określa w treści ustawy karnej, co to jest umyślność (art. 9 § 1 k.k.).

Wyprzedzając to, o czym napiszę kiedy indziej, dla usunięcia ewentualnych nieporozumień pragnę zaznaczyć, że czymś innym jest charakterystyka nieumyślności, a czymś innym jest charakterystyka czynu zabronionego popełnionego nieumyślnie, tak samo jak czymś innym jest opis tego, czym jest nienawiść, a czymś innym jest opis zachowania podyktowanego nienawiścią. Uczciwie również od razu zaznaczam, że Katarzyna Banasik podaje na poparcie swojego stanowiska szereg argumentów. Zajmę się nimi już niebawem.