Dwie dobrowolności?

W nawiązaniu do posta z 5 maja dotyczącego kwestii dobrowolności na gruncie przepisu o czynnym żalu (szczegóły tamże), dzisiaj problem nieco bardziej złożony.

Interpretacja będzie dotyczyła w tym wypadku przesłanki „dobrowolnie starał się zapobiec skutkowi”, uprawniającej do nadzwyczajnego złagodzenia kary dla sprawcy, któremu nie udało się skutecznie zapobiec skutkowi i nie można całkowicie wyłączyć karalności jego czynu na podstawie art. 15 § 1 k.k. Kamyczek do ogródka interpretacyjnego wrzucił Sąd Apelacyjny w Łodzi, który przyjął, że dobrowolność na gruncie art. 15 § 2 k.k. „polegać powinna na działaniu, do którego asumpt dają wyłącznie własne refleksje i przeżycia psychiczne sprawcy, które nie są implikowane postawą osób trzecich” (wyrok z 30 września 2010 r., II AKa 133/10 jest dostępny w Kwartalniku Sądu Apelacyjnego w Łodzi, nr 2/2011, od s. 82).

Argumentem za przyjęciem zacytowanego rozwiązania była treść art. 60 § 2 pkt 2 k.k.: „sąd może również zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w szczególnie uzasadnionych wypadkach […], w szczególności ze względu na postawę sprawcy, zwłaszcza gdy czynił starania o naprawienie szkody lub o jej zapobieżenie”. Osoba, która dobrowolnie stara się zapobiec skutkowi, ale jej się to nie udaje, prima facie spełnia zarówno przesłankę starania się o zapobieżenie szkody, o której mowa w art. 60 Kodeksu, jak i warunki określone w art. 15 § 2 k.k. Sąd Apelacyjny stwierdził, że „dwie normy prawne w jednym porządku prawnym nie mogą dotyczyć identycznego (hipotetycznego) stanu faktycznego” (jw. s. 87). A zatem zdaniem sądu pojęcie dobrowolności w art. 15 § 2 k.k. powinno być interpretowane ściśle i nierozszerzająco właśnie z uwagi na zestawienie tego przepisu z odpowiednim fragmentem art. 60 k.k.

W związku z tym art. 15 § 2 k.k. nie obejmuje wypadku, w którym starania o zapobiegnięcie skutkowi nie wynikają z wyraźnie widocznej, subiektywnej inicjatywy sprawcy, ale z postawy innej osoby, z którą – jak można rzec analizując uzasadnienie wyroku – sprawca w jakimś stopniu się liczy. W analizowanej przez sąd sprawie była to inicjatywa matki sprawcy. Co ciekawe, myśl o wadze subiektywnego nastawienia sprawcy i jego inicjatywie co do starań o zapobieżenie skutkowi odpowiada wcześniejszym intuicjom na temat pojęcia dobrej woli (zobacz szersze rozważania z 5 maja).

A zatem jeśli decyzja o ratowaniu dobra prawnego wynika z postawy osób trzech, a nie wyłącznie z własnej inicjatywy sprawcy, to nie ma podstaw do przyjęcia dobrowolności w rozumieniu art. 15 § 2 k.k. W komentarzach do Kodeksu karnego, np. w krakowskim komentarzu do cześci ogólnej prezentowany jest odmienny pogląd, że o przyjęciu dobrowolności nie musi decydować własna wola i inicjatywa sprawcy (Warszawa 2007, tom 1, s. 223 – jest tam przytoczone również orzecznictwo pro et contra).

Trafnie może ktoś zauważyć, że w przypadku procesowym, w którym doszło do wypowiedzi Sądu Apelacyjnego, dzielenie włosu na czworo byłoby co najmniej niecelowe. Zauważmy, że konsekwencja zastosowania art. 60 § 2 pkt 2 in fine k.k. jest identyczna jak w wypadku art. 15 § 2 k.k. – jest nią fakultatywne, nadzwyczajne złagodzenie kary. Problem interpretacyjny, który roztrzygnął sąd, nie miałby więc większego znaczenia, skoro prawne konsekwencje zastosowania któregokolwiek z przepisów są dla sprawcy takie same.

Śpieszę poinformować, że w mojej ocenie pogląd sądu jest bardzo istotny. Dlaczego tak uważam?

W obu paragrafach art. 15 mamy do czynienia z tym samym pojęciem („dobrowolnie”). A zatem interpretacja paragrafu 2 może rzutować na rozumienie paragrafu 1. Jeśli w obu przepisach to samo pojęcie należałoby interpretować tak samo, to pogląd Sądu Apelacyjnego mógłby decydować o granicach zastosowania instytucji czynnego żalu, a więc o karalności albo bezkarności niektórych wypadków usiłowania. Miałby więc wymierne znaczenie praktyczne.

Pojawia się więc druga istotna kwestia sprowadzająca się do pytania, czy pojęcie należałoby wykładać identycznie w obu przepisach, czy też nie. Argument o możliwości przenoszenia ustaleń co do zakresu znaczeniowego dobrowolności w jednym przepisie na ustalenia odnoszące się do tego samego pojęcia w obrębie innego przepisu wymagałby uzasadnienia, chociażby z uwagi na dostrzeżoną przez Sąd Apelacyjny regulację z art. 60 k.k. Takie same wymagania odnośnie do uzasadnienia należałoby oczywiście postawić kontrargumentowi.

Pierwszy i główny wniosek brzmi: obok sprawy nie można przejść obojętnie.

I na tym znaku zapytania na razie zakończę. Jeśli mnie ktoś zapyta, jak rozwiązałbym przedstawiony problem, to ad hoc nasuwa mi się pomysł argumentacji z przepisu szczególnego (art. 15 § 2 k.k. jako lex specialis w stosunku do art. 60 § 2 pkt 2 in fine k.k. – może ktoś już o tym pisał?). Wtenczas chyba zniknąłby problem różnego rozumienia dobrowolności w obrębie dwóch paragrafów art. 15. Ale dzisiaj głowy nie dam…