Prezydent ochroni dzieci

Ukazał się prezydencki projekt nowelizacji Kodeksu karnego, zwiększający zagrożenia karą za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu oraz zaostrzający odpowiedzialność karną sprawców popełniających przestępstwa na szkodę małoletniego do lat 15 (zob. projekt w wersji PDF dostępny na stronie Prezydenta RP, notatka o projekcie).

Proponowane zmiany

Projekt przewiduje zaostrzenie sankcji za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu z art. 156 § 1 k.k. (podniesienie granic ustawowego zagrożenia z aktualnego przedziału od roku do 10 lat do zagrożenia wynoszącego od 2 do 12 lat) oraz sankcji za czyn z art. 156 § 3 k.k. (odpowiednik w nowym art. 156 § 5 k.k. przewiduje karę pozbawienia wolności od 5 do 15 lat za nieumyślne spowodowanie śmierci człowieka w następstwie czynu określonego w art. 156 § 1 k.k.).

Dalsze, kazuistyczne zmiany mają objąć art. 156 k.k. Prezydent proponuje dodanie nowego art. 156 § 3 k.k., przewidującego typ kwalifikowany ze względu na stosowanie przez sprawcę szczególnego okrucieństwa, w wyniku którego następuje ciężki uszczerbek na zdrowiu pokrzywdzonego. Natomiast w art. 156 § 4 k.k. ma znaleźć się typ polegający na spowodowaniu ciężkiego uszczerbku na zdrowiu małoletniego do lat 15 lub osoby nieporadnej ze względu na jej stan fizyczny lub psychiczny.

Analogiczne zmiany dedykowane dla małoletnich poniżej lat 15, którzy stają się pokrzywdzonymi przestępstwem, przewidziane są w art. 189 § 3 k.k. (pozbawienie wolności małoletniego), art. 189a § 1a (dopuszczenie się handlu ludźmi względem dziecka), art. 210 k.k. (podwyższenie sankcji za tzw. porzucenie przez opiekuna małoletniego lub osoby nieporadnej) i art. 211 k.k. (podwyższenie sankcji za przestępstwo uprowadzenia dziecka lub osoby nieporadnej).

Surowsze kary

Czyny skierowane przeciwko zdrowiu i życiu dzieci niewątpliwie cechują się wysokim stopniem społecznej szkodliwości i wywołują poruszenie opinii publicznej. Łatwo w tym stanie rzeczy uzasadnić „potrzebę” różnorakich, nie zawsze racjonalnych, zmian w prawie karnym. Pojawia się pytanie, co ma zmienić proponowana nowelizacja i czy są to zmiany uzasadnione.

Wszystkie czyny, do których odnoszą się propozycje zaostrzające wymiar kary zawarte w projekcie prezydenckim, są w obecnym stanie prawnym czynami zabronionymi pod groźbą kary. Spowodowanie ciężkich uszczerbków na zdrowiu dziecka jest przestępstwem, porwanie dziecka jest przestępstwem, handel ludźmi dotyczący dzieci jest również przestępstwem. Nowością omawianego projektu jest natomiast podwyższenie granic (dolnych i górnych) ustawowego zagrożenia karą za popełnienie kilku przestępstw i to nie tylko w zakresie odpowiedzialności karnej za czyny skierowane przeciwko małoletnim. Taki charakter ma propozycja nowelizacji art. 156 § 1 k.k. oraz dodanie nowego typu kwalifikowanego z art. 156 § 2 k.k. (czyn popełniony ze szczególnym okrucieństwem), a także uznanie typu kwalifikowanego przez następstwo (dotychczasowy art. 156 § 3 k.k.) za umyślno-nieumyślną zbrodnię zagrożoną karą więzienia na okres od 5 do 15 lat.

Uzasadnienie projektu ustawy nie zawiera żadnego argumentu wskazującego na potrzebę zmiany ustawowego zagrożenia karą za występek z art. 156 § 1 k.k. Aby to uczynić należałoby wykazać, iż aktualne granice zagrożenia karą (od roku do 10 lat) nie pozwalają odzwierciedlić w wymierzonej karze rzeczywistej karygodności czynu i dostosować jej do stopnia winy sprawcy. O zbyt wąskich granicach sankcji, niezgodnych z ocenami społecznymi, mogłoby świadczyć np. konsekwentne orzecznictwo sądów powszechnych, polegające na wymierzaniu w znacznej liczbie spraw kar więzienia w górnych granicach ustawowego zagrożenia przewidzianego za dane przestępstwo (sądy dobijają do górnego pułapu sankcji i widzą potrzebę orzeczenia surowszej kary, ale nie mają takiej możliwości). Brak jednak jakichkolwiek informacji na ten temat w uzasadnieniu omawianego projektu.

Warto w tym kontekście zauważyć, że zabójstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 8 lat (art. 148 § 1 k.k.), co oznacza, że w obecnym stanie prawnym możliwe jest ukaranie sprawcy popełniającego czyn z art. 156 § 1 k.k. (przedział od roku do 10 lat) karą surowszą od tej, jaka jest przewidziana w dolnej granicy ustawowego zagrożenia dla sprawcy zabójstwa. Pozwala to elastycznie dostosować wymiar kary do realiów konkretnego przypadku; w rezultacie sprawca powodujący ciężki uszczerbek na zdrowiu może zostać skazany nawet na 10 lat więzienia, podczas gdy osoba skazana za zabójstwo może trafić za kraty „tylko” na 8 lat.

W uzasadnieniu wskazuje się, że brak typu kwalifikowanego zaproponowanego w art. 156 § 3 k.k. jest rażący. Nie popiera się tej tezy jakimkolwiek argumentem merytorycznym, w szczególności wykazaniem, że w praktyce wymierzania kary za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie jest uwzględniany sposób działania sprawcy, który popełnia czyn ze szczególnym okrucieństwem (do uwzględnienia tego faktu obliguje art. 115 § 2 k.k.) bądź że przewidziana za taki czyn kara 10 lat więzienia jest karą nieadekwatnie mało dolegliwą.

Trudności z kwalifikacją prawną czynu, wynikające z cienkiej i często trudno uchwytnej granicy między umyślnym zabójstwem a nieumyślnym spowodowaniem śmierci człowieka będącego następstwem umyślnego, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, o których wspomina się w uzasadnieniu projektu, uzasadniają co najwyżej zaostrzenie sankcji za czyn opisany w proponowanym art. 156 § 5 k.k. (obecny typ kwalifikowany z art. 156 § 3 k.k.), ale z żadnym zakresie nie uzasadniają podwyższenia granic ustawowego zagrożenia za typ podstawowy z art. 156 § 1 k.k.

Omówione zmiany w obrębie art. 156 k.k. to przygotowanie gruntu pod kolejne propozycje sprowadzające się do zaostrzania sankcji. Taki charakter ma propozycja wyodrębnienia w osobnym typie czynu zabronionego polegającego na spowodowaniu ciężkiego uszczerbku na zdrowiu małoletniego do lat 15 albo osoby nieporadnej (proponowany art. 156 § 4 k.k.). To prawda, że stopień społecznej szkodliwości czynów godzących w dobro prawne takich osób jest relatywnie wysoki, jednak już w obecnym stanie prawnym właściwości pokrzywdzonego i okoliczności popełnienia czynu przekładają się na wymiar kary. Dodatkowo należy zauważyć, że proponowana przez Prezydenta nowelizacja art. 53 § 2 k.k., wprowadzająca konieczność badania – na etapie wymiaru kary – faktu popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego, umożliwia dostosowanie wymiaru kary do okoliczności opisanych w proponowanym art. 156 § 4 k.k. Również z tego względu przepis ten jest zbędny.

Kazuistyka

Głównym powodem negatywnej oceny omawianego projektu zmian w art. 156 k.k. powinna być jego kazuistyka. Należy odnotować, że typy kwalifikowane przez szczególne okrucieństwo przewiduje również art. 148 § 2 pkt 1 k.k. (zabójstwo), art. 189 § 3 k.k. (pozbawienie wolności), art. 197 § 4 k.k. (zgwałcenie) czy art. 207 § 2 k.k. (znęcanie się). Problem polega na tym, że tego rodzaju kazuistyka praktycznie nie ma końca. Konsekwentny ustawodawca powinien, jak się wydaje, wprowadzić analogiczny względem projektowanego art. 156 § 3 k.k., nowy typ kwalifikowany czynu zabronionego z art. 157 § 1 k.k. (średni uszczerbek na zdrowiu, spowodowany ze szczególnym okrucieństwem). To samo tyczy się popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego lub osoby nieporadnej.

Z niezrozumiałych powodów sprawca powodujący średni uszczerbek na zdrowiu, czyli uszczerbek trwający dłużej niż 7 dni, tj. niewykluczone, że trwający nawet przez wiele miesięcy lub całe życie pokrzywdzonego (o ile nie będzie to żaden z uszczerbków wymienionych w art. 156 § 1 k.k.), nie poniesie surowszej odpowiedzialności karnej w przypadku działania na szkodę małoletniego albo osoby nieporadnej.

Pytanie, dlaczego projektodawca nie wprowadza także, w ślad za art. 156 § 4 k.k., kwalifikowanego typu zabójstwa popełnionego na dziecku lub osobie nieporadnej? Problem ten był już dyskutowany w Sejmie kilka lat temu, przy okazji odrzuconego, poselskiego projektu zmian w art. 148 k.k., zmierzającego do surowszego karania zabójców osób małoletnich, o którym pisałem na blogu (zob. druk nr 1108, Sejm VII kadencji).

Kazuistyczne zróżnicowanie ochrony prawnej podmiotu ze względu na jego wiek; tj. ustawowe odróżnianie osób młodych i osób mających więcej lat, w tym osób starszych, nosi znamiona dyskryminacji człowieka ze względu na wiek. Należy zapytać, z jakiego powodu wszystkie osoby powyżej 80 roku życia, których zdrowie ucierpiało wskutek przestępnego zachowania sprawcy, nie zasługują na szczególną ochronę prawną?

Nowelizacja może doprowadzić do niebezpiecznego precedensu: skoro określony wiek ofiary uzasadnia surowszą odpowiedzialność karną, jak przyjmuje w swoim projekcie Prezydent RP, to czy wiek pokrzywdzonego może w innych sytuacjach decydować o zmniejszeniu społecznej szkodliwości czynu?

Problem uzasadnienia

Podwyższanie dolnych granic ustawowego zagrożenia karą w przepisach, które od dawna funkcjonują w Kodeksie karnym, jest wyrazem nieufności władzy ustawodawczej (w tym konkretnym wypadku akurat władzy wykonawczej) wobec władzy sądowniczej. Zakłada się, że sąd nie jest w stanie wymierzyć sprawcy adekwatnej kary; trzeba zmusić sędziego do orzekania surowszych kar przez podwyższenie dolnych granic sankcji. Nie popiera się tych założeń żadnymi argumentami, mimo dostępnego materiału orzeczniczego, nagromadzonego przez lata.

Pojawienie się zjawiska zbyt liberalnego traktowania sprawców wysoce karygodnych czynów, wbrew przepisom obowiązującego prawa, może uzasadniać ingerencję ustawodawcy w treść ustawy karnej. Praktyka orzecznicza w zakresie wymiaru kary może niekiedy rozminąć się z intencjami ustawodawcy, np. gdy za przestępstwo zagrożone karą do 10 lat pozbawienia wolności zdecydowana większość wymierzonych kar będzie oscylowała na poziomie 3 lat więzienia. Opisana praktyka orzecznicza może jednak wskazywać na coś zupełnie odwrotnego, a mianowicie na nieadekwatne do rzeczywistego stanu rzeczy oszacowanie przez ustawodawcę poziomu karygodności określonej kategorii czynów, wyrażone w zbyt wysokiej sankcji.

Należałoby to wszystko skrupulatnie zbadać z wykorzystaniem danych empirycznych, omówić występujące rozbieżności, wskazać nieprawidłowości i dokładnie uzasadnić proponowane zmiany legislacyjne. Próżno szukać tych informacji w uzasadnieniu omawianego projektu. Propozycje w nim przedstawione uzasadniane są za to stwierdzeniami:

[…] obowiązujący stan prawny nie gwarantuje wystarczających narzędzi dla zwalczania przestępstw spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu oraz ochrony społeczeństwa, szczególnie dzieci i osób nieporadnych, przed tego rodzaju przestępczością.

Jest tu również mowa o „wyjątkowej dolegliwości skutków ciężkiego uszczerbku na zdrowiu” i „braku zahamowań moralnych i szacunku dla elementarnych zasad współżycia społecznego” sprawcy przestępstwa (zob. uzasadnienie projektu). Są to populistyczne i retoryczne frazesy, które w interesującej nas kwestii niczego nie uzasadniają.

Uwagi końcowe

Projekt prezydencki nie został należycie opracowany pod względem techniki legislacyjnej.

Zmiany w obrębie art. 156 k.k. powinny zostać dostosowane do aktualnej, wewnętrznej struktury tego artykułu i numeracji poszczególnych paragrafów, przewidujących, w obecnym stanie prawnym – umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (§ 1), nieumyślny odpowiednik tego czynu (§ 2) oraz typ kwalifikowany przez następstwo (§ 3). W rezultacie typ kwalifikowany przez stosowanie szczególnego okrucieństwa powinien zostać oznaczony jako art. 156 § 1a k.k., natomiast typ dedykowany dla sprawców atakujących dobro prawne małoletniego do lat 15 – jako art. 156 § 1b k.k. (z odpowiednimi korektami w zakresie wzajemnych odesłań, uwzględniających nową numerację paragrafów). W rezultacie trzy pierwsze paragrafy składające się na art. 156 k.k. opisywałyby trzy przestępstwa umyślne. Dotychczasowy typ nieumyślny znajdowałby się nadal w art. 156 § 2 k.k. („Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa nieumyślnie”), natomiast art. 156 § 3 k.k., po stosownej korekcie, opisywałby znamiona typu kwalifikowanego przez następstwo względem czynów określonych w § 1, 1a i 1b.

Całkowita zmiana numeracji paragrafów składających się na art. 156 k.k. jest niezgodna z techniką legislacyjną. Doprowadziłaby do zamieszania na styku dwóch porządków prawnych: nie wiadomo, za jakie przestępstwo został skazany sprawca czynu zakwalifikowanego jako art. „156 § 3 k.k.”, jeśli nie ustali się, która wersja przepisu znalazła zastosowanie w jego sprawie.

Wszystkie opisywane przypadki, polegające na popełnieniu przestępstwa ze szczególnym okrucieństwem, na szkodę osoby bezbronnej, z jakiejkolwiek przyczyny nieporadnej (noworodek, staruszek) lub niepełnosprawnej, znajdującej się w szczególnym stosunku zależności względem sprawcy (więzień, osoba leczona w zakładzie psychiatrycznym) itd., powinny podlegać ocenie sądu w granicach sankcji przewidzianej dla danego typu przestępstwa, według kryteriów oceny społecznej szkodliwości czynu wskazanych w art. 115 § 2 k.k. i ogólnych dyrektyw wymiaru kary z art. 53 k.k.

Mechaniczne oddzielanie czynów skierowanych przeciwko osobom młodym, które nie ukończyły 15 roku życia, od czynów skierowanych przeciwko osobom starszym, może prowadzić do różnorakich konsekwencji, nie zawsze zbieżnych z intencjami racjonalnego projektodawcy. Osoba napadnięta przez agresywnego 14-latka, która zastosuje obronę konieczną i przekroczy jej granice, powodując ciężki uszczerbek na zdrowiu młodego napastnika, miałaby podlegać odpowiedzialności karnej za kwalifikowaną zbrodnię zagrożoną karą pozbawienia wolności na co najmniej 3 lata (proponowany art. 156 § 4 k.k.). Surowsza kwalifikacja prawna tego czynu uzależniona jest wyłącznie od wieku pokrzywdzonego, mimo że w opisanej sytuacji zdezaktualizowały się wszystkie powody i racje, przemawiające za szczególną ochroną dóbr prawnych tego małoletniego.

Wiek pokrzywdzonego nie odegra w opisanym przypadku żadnej roli, jeśli atak na dobro prawne małoletniego do lat 15 brany będzie pod uwagę, tak jak powinno się to czynić, na etapie sędziowskiego wymiaru kary, gdy znane są wszystkie ustalone okoliczności zajścia.